తెలంగాణలో 1969 నాటి ప‌రిణామాలు
* సారథి లేకుండానే ఉద్యమం
* విద్యార్థుల చదువులు ఫణం
* మేధావులు, ఉద్యోగుల భాగస్వామ్యం
ఓ క‌చ్చిత‌మైన నాయ‌కుడంటూ లేకుండా ఆరంభ‌మై...పాయ‌లుపాయ‌లుగా సాగుతూ...తొమ్మిది జిల్లాల‌ను చుట్టుకొచ్చి..విద్యార్థుల ఏడాది చ‌దువును ఫ‌ణంగా పెట్టిన 1969 నాటి 10 నెల‌ల ప్రత్యేక తెలంగాణ ఉద్యమం అనేక మ‌లుపులు తిరిగింది. రక్షణల లొల్లి కాస్తా ప్రత్యేక డిమాండ్‌గా మారింది.. గ‌ల్లీ నుండి దిల్లీ దాకా ఆస‌క్తిరేపిన ఆనాటి ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని ప‌రిణామాలు, సంఘ‌ట‌న‌ల‌పై రాజకీయ ప‌రిశీలకులు, జయశంకర్ తెలంగాణ ప‌రిశోధ‌నాభివృద్ధి కేంద్రం సంచాల‌కులు వి. ప్రకాశ్ విశ్లేష‌ణ 'ఈనాడు ప్రతిభ'కు ప్రత్యేకం...
వచ్చిన జీవోపై దాఖలైన కేసుల్లో హైకోర్టులో జస్టిస్ చిన్నపరెడ్డి కూడా ముల్కీ నిబంధనలు చెల్లవంటూ తీర్పిచ్చారు. ఫిబ్రవరి 20న (అంటే సుప్రీంకోర్టు స్టే తర్వాత) చిన్నపరెడ్డి తీర్పుపై అప్పీళ్లను జస్టిస్ పింగళి జగన్మోహన్‌రెడ్డి, ఆవుల సాంబశివరావుల ధర్మాసనం విచారించింది. జస్టిస్ చిన్నపరెడ్డి తీర్పుతో విభేదిస్తూ ముల్కీ నిబంధనలు చెల్లుతాయని ధర్మాసనం తీర్పిచ్చింది. దీంతో కొంత అయోమయ పరిస్థితి నెలకొంది. సుప్రీంకోర్టు స్టే ఇచ్చింది కాబట్టి అది తేలేదాకా జీవో 36ను ముట్టుకోవద్దని, బదిలీ ఉత్తర్వులు తీసుకున్నవారంతా కొత్త ప్రాంతాలకు వెళ్లవద్దని ప్రభుత్వం సూచించింది. అలా జీవో 36 అమలు కాకుండా ఎక్కడివారక్కడే ఉండిపోయారు. ఈ దశలో అప్పటిదాకా తెలంగాణ వద్దు.. రక్షణలు అమలైతే చాలనుకున్న వారి (వర్ధన్నపేట అప్పటి ఎమ్మెల్యే పురుషోత్తంరావు తదితరులు)లోనూ ఆశ నశించింది. రక్షణలు అమలుకావనే ఉద్దేశంతో మార్చి 8న రెడ్డి హాస్టల్‌లో తెలంగాణ పీపుల్స్ కన్వెన్షన్ (ఇదే తర్వాత తెలంగాణ ప్రజాసమితిగా రూపాంతరం చెందింది) ఆధ్వర్యంలో భారీ సమావేశం ఏర్పాటు చేశారు. ఎమ్మెల్యే పురుషోత్తంరావు కూడా ఈ సమావేశానికి హాజరయ్యారు. ప్రొఫెసర్ రావాడ సత్యనారాయణ (తర్వాత ఈయనకు ఉస్మానియా వీసీ పదవి ఇచ్చారు) ప్రారంభించగా, ఉద్యమనేత సదాలక్ష్మి సారథ్యంలో ఈ సమావేశం జరిగింది. మరుసటి రోజు కూడా మళ్లీ సమావేశం భారీగా జరిగింది. దాదాపు 30 వేల మంది హాజరు కావడంతో రెడ్డి హాస్టల్ కిటకిటలాడింది. రెండో రోజు రాత్రి 2 గంటల దాకా సమావేశం కొనసాగింది. ఈ సమావేశం ఘనవిజయం కావడంతో రాజకీయ నాయకులు కూడా ఉద్యమం వైపు మళ్లడం మొదలుపెట్టారు. ఈ సమావేశంలో తెలంగాణ పటాన్ని ఆవిష్కరించారు. జన్‌సంఘ్, సోషలిస్టు పార్టీల నేతలూ తమ పార్టీలను ధిక్కరించి తెలంగాణకు మద్దతుగా నిలిచారు. తెలంగాణ వచ్చేదాకా బడులు, కళాశాలలకు వెళ్లవద్దని ఆ సమావేశంలో నిర్ణయం తీసుకున్నారు. సుప్రీంకోర్టు తీర్పు వచ్చాక ఉద్యోగుల్లో కదలిక మొదలైంది. మార్చి 17న తెలంగాణ ఉద్యోగులు పోరాట దినంగా ప్రకటించారు. ఉల్లంఘనలపై చర్యలు తీసుకొని తమకు న్యాయం చేయాలంటూ ఏప్రిల్ 1 నుంచి సమ్మెకు పిలుపునిచ్చారు. మార్చి 24, 25 నుంచి కళాశాలలు, కార్యాలయాల ముందు రిలే నిరాహార దీక్షలు చేశారు. వారి డిమాండ్లలో ఇంకా తమకు రక్షణలు కల్పించాలనే తపన తప్ప ప్రత్యేక తెలంగాణ అనే డిమాండ్ కనిపించలేదు.మారిన మనసులు
ఏర్పాటైన కుమార్ లలిత్ కమిటీ తన నివేదికను ప్రభుత్వానికి సమర్పించింది. రూ.34.10 కోట్ల నిధులు మళ్లించారని పేర్కొంటూనే ప్రభుత్వం అందించిన సమాచారం పట్ల కుమార్ లలిత్ అసంతృప్తిని, అనుమానాలను వ్యక్తం చేశారు. ఈ గొడవల మధ్యనే 1969, మార్చి 25న మదన్‌మోహన్ కన్వీనర్‌గా తెలంగాణ ప్రజాసమితి (టీపీఎస్) సంస్థ ఏర్పడింది. 1956 నాటికి తెలంగాణ, ఆంధ్ర కలసి సమైక్యం కావాలని.. విశాలాంధ్ర కావాలని కోరుకున్న కాళోజీ నుంచి కొండా లక్ష్మణ్ బాపూజీ దాకా చాలామంది మేధావులు, రాజకీయ నాయకులు, కళాకారులు తదితరులంతా 1969 నాటికి పరిస్థితులను చూసి.. ప్రత్యేక తెలంగాణకు మద్దతు పలికారు. అప్పటిదాకా రక్షణలు అమలైతే చాలన్న తెలంగాణ ప్రాంతీయ కమిటీ నేత, ఎమ్మెల్యే అచ్యుతరెడ్డి తొలిసారి ప్రత్యేక తెలంగాణ కావాలని నినదించారు. అప్పుడు మంత్రిగా ఉన్న కొండా లక్ష్మణ్ బాపూజీ ఢిల్లీ వెళ్లి.. అస్సాం విషయంలో మేఘాలయకు స్వయంప్రతిపత్తి ఇచ్చినట్లు తెలంగాణకు ఇవ్వాలని సూచించారు. కానీ ప్రధాని ఇందిరాగాంధీ అందుకు అంగీకరించలేదు. దీంతో మార్చి 28న కొండా లక్ష్మణ్ మంత్రి పదవికి రాజీనామా చేశారు. తెలంగాణ కోసం రాజీనామా చేసిన తొలి మంత్రి కొండా లక్ష్మణ్ బాపూజీ. తొలుత ఆయన కూడా విశాలాంధ్రవాదే.చార్మినార్ నుంచి రాజ్‌భవన్
మే 1న తెలంగాణ కోర్కెల దినం. వృద్ధాప్యంలో ఉన్న కేవీ రంగారెడ్డి అందులో ప్రత్యక్షంగా పాల్గొన్నారు. 'బానిస బతుక్కంటే చావడం మేలు' అనే అర్థం వచ్చేలా ప్రసంగించారు. నిషేధాజ్ఞల మధ్య చార్మినార్ దగ్గర మొదలైన ఊరేగింపులో అడుగడుగునా జనాలు కలిశారు. రాజ్‌భవన్ వద్దకు వచ్చేసరికి ఊరేగింపు జన సముద్రంగా మారింది. మధ్యలో బాష్పవాయు ప్రయోగాలు, లాఠీఛార్జీలు, కాల్పులు జరుగుతున్నా ప్రజలు ఆగలేదు. చివరకు రాజ్‌భవన్‌లోకి కొంతమంది నాయకులను మాత్రమే అనుమతించారు. లోపల చర్చలు జరుగుతుంటే బయట కాల్పులు జరిగాయి. ఆ కాల్పుల్లో ఉద్యమ నేత, సికింద్రాబాద్ ఆర్ట్స్ కాలేజీ విద్యార్థి సంఘం నేత ఉమేందర్‌రావుతో పాటు మరో ఇద్దరు మరణించారు. దీంతో మళ్లీ బంద్‌లు, ఆందోళనలు పందుకున్నాయి. అరెస్టు చేసిన వారిని నింపడానికి జైళ్లు సరిపోని పరిస్థితి. దీంతో నిజాం, అన్వర్ ఉల్ ఉలూం, కోఠి ఉమెన్స్ కాలేజీలను పోలీసులు స్వాధీనం చేసుకొని వాటిలోకి అరెస్టయిన వారిని తరలించారు. ఫరీదాబాద్ జాతీయ కాంగ్రెస్ సమావేశాల్లో మే 1 నాటి సంఘటనలను నేతలు ప్రధాని దృష్టికి తీసుకెళ్లారు. ఉద్యమ నేతలు ప్రధానితో చర్చలకు రావాలంటే జైలు నుంచి విడుదల కావాలని చెప్పారు. అందుకు బ్రహ్మానంద రెడ్డి అంగీకరించలేదు. మే 6న ప్రధానితో చర్చలు జరగాల్సి ఉంది. కానీ ఉద్యమ నేతలను విడుదల చేయకపోవడంతో ఈ చర్చలు రద్దయ్యాయి. పోలీసు కాల్పులతో చంపుతున్నారనే ఆగ్రహంతో కొంతమంది నాటుబాంబులతో ప్రతి దాడులకు దిగారు. మంత్రుల ఇళ్లు, పోలీసు వ్యాన్లపై బాంబులు విసిరారు. ఫరూక్ అలీ అనే కానిస్టేబుల్ చనిపోయాడు. ఈ బాంబులకు సూత్రధారి సదాలక్ష్మి. ఆమె ఆత్మకథలో కూడా ఈ విషయం రాసుకున్నారు.తొలి పుస్తకం
ఆనాడూ సకల జనుల సమ్మె
తెలంగాణ ఉద్యమంలో ఉద్యోగుల పాత్ర చాలా కీలకం. సమకాలీన ఉద్యమంలో సకల జనుల సమ్మెలాంటిదే 1969లోనూ జరిగింది. మార్చిలోనే ప్రత్యేక తెలంగాణ కోసం తమ అంతర్గత సమావేశంలో టీఎన్‌జీవోలు తీర్మానం చేసినా, మే 7న తొలిసారిగా ప్రత్యేక రాష్ట్ర డిమాండ్ చేశారు. దీంతో అంతకుముందు రక్షణల కోసం డిమాండ్ చేస్తూ ఆందోళన చేస్తున్నందుకు సస్పెండ్ చేసి జైల్లో పెట్టిన టీఎన్‌జీవో అధ్యక్షుడు ఆమోస్‌ను ముఖ్యమంత్రి బ్రహ్మానందరెడ్డి ఆగమేఘాల మీద విడిపించారు. ఎందుకంటే ఆమోస్ అయితే కేవలం రక్షణలు కోరతారే తప్ప ప్రత్యేక రాష్ట్రం అనరనే భావనతో. కానీ జైలు నుంచి వచ్చాక ఆమోస్ కూడా ప్రత్యేక రాష్ట్ర డిమాండ్ చేయడంతో ఆయన్ను ఏకంగా ఉద్యోగం నుంచి ప్రభుత్వం తొలగించింది. అంతేకాకుండా టీఎన్‌జీవోకు ప్రభుత్వ గుర్తింపును కూడా రద్దు చేశారు. వీరికి పోటీగా మరికొందరితో టీఎన్‌జీవో సంఘాన్ని ముఖ్యమంత్రి ఏర్పాటు చేయించారు. ప్రత్యేక రాష్ట్రం వద్దు.. రక్షణలు చాలంటూ ఈ పోటీసంఘం ప్రకటనలు ఇచ్చింది. కానీ అవి అంతగా ప్రభావం చూపలేదు. మొత్తానికి జూన్ 10 నుంచి జులై 16 దాకా (37 రోజులు) ఉద్యోగులు తెలంగాణలో సార్వత్రిక సమ్మె చేశారు. మున్సిపల్, విద్యుత్తు శాఖల నుంచి మొదలైన సమ్మె తర్వాత అన్ని శాఖలకూ పాకింది. విద్యుత్తు ఉద్యోగుల సమ్మె కారణంగా విజయవాడలోనూ అంధకారం ఏర్పడింది. పరిశ్రమలకు ఇబ్బంది ఎదురైంది. అయితే ప్రతి శాఖ విడివిడిగా సమ్మె చేసిందే తప్ప ఇప్పటి మాదిరి అన్ని సంఘాలు, శాఖలను సమన్వయ పరిచే ఐక్య కార్యాచరణ సమితి లేదు. అందరినీ ఒకే వేదికపై తీసుకొచ్చే ప్రయత్నం అప్పట్లో జరగలేదు. తీసుకొచ్చి ఉంటే ఎలా ఉండేదో? మొత్తానికి విద్యార్థుల్లో, రాజకీయ నేతల్లో, టీఎన్‌జీవోల్లో చీలికలు తేవడం ద్వారా ప్రత్యేక ఉద్యమాన్ని నీరుగార్చటానికి బ్రహ్మానందరెడ్డి శతవిధాలా ప్రయత్నించారు. రక్షణలకే ఉద్యమాన్ని పరిమితం చేయాలని చూశారు. కానీ ప్రభుత్వ చిత్తశుద్ధిలోపం, కాల్పులు, కోర్టుల తీర్పులు తదితర పరిణామాలతో రక్షణల కోసం మొదలైన ఉద్యమం కాస్తా ప్రత్యేక రాష్ట్రం డిమాండ్‌వైపు వడివడిగా అడుగులేసింది. కార్చిచ్చులా అంటుకుంటున్న ఉద్యమానికి ఓ పెద్దదిక్కులాంటి సారథి లేకపోవడం విశేషం.మంత్రి పదవి ఇస్తానన్నా...
తెలంగాణకు ఆంధ్ర నేతల మద్దతు
ఆంధ్ర మాజీ ఎమ్మెల్యే కొరపాటి పట్టాభిరామయ్య అసెంబ్లీ ముందు తెలంగాణ ఇవ్వాలంటూ దీక్ష చేశారు. తెలంగాణకు అన్యాయం చేశాం.. ఒప్పందాలను ఉల్లంఘించాం.. వారి డిమాండ్‌లో న్యాయం ఉందంటూ తెలంగాణకు మద్దతు పలికారు. అరెస్టు చేసి ఆస్పత్రికి తీసుకు వెళ్లినా ఆయన దీక్ష కొనసాగించారు. దీంతో ఆత్మహత్య ప్రయత్నం చేస్తున్నారంటూ ఆయనపై ప్రభుత్వం కేసు పెట్టింది.